Nunc risus augue, porta eu nunc ut, condimentum mattis nisi. Fusce eros ante, congue eu nibh eu, pharetra pellentesque nulla. Aliquam erat volutpat. Morbi in enim fermentum, faucibus augue id, rhoncus arcu. Nam ac ex sit amet tellus convallis venenatis. Nam nec porttitor ipsum.
Arte Sakratuaren Museoa eta Maria Sortzez Garbiaren Katedrala
Ongi etorri Elizbarrutiko Arte Sakratuaren Museora. Maria Sortzez Garbiaren Katedralean dago, Katedral Berri ere deituan.
1999an zabaldu zituen ateak Museoak, katedralaren girolan. Erlijioarekin erlazionatutako artelanen bilduma garrantzitsua du. Nagusiki Arabako Foru Aldundiaren eta Gasteizko Elizbarrutiaren bildumetatik datoz piezak, erakunde horiek sortu baitzuten eta babesten baitute.
Artista handien artelanak biltzen ditu; besteak beste, maisulan flandestarrak, Grekoa, José de Ribera eta Alonso Cano. Museoa XX. mendeko katedral baten barruan dago; katedralaren eraikuntza-proiektua eta -aldiak 1907tik 1969ra zabaltzen dira.
Haren eraikuntzaren historia 1862an hasten da. Urte hartan, Gasteiz euskal Elizbarrutiaren hiriburu izendatu zuten; Santa Maria Katedrala txikitzat jotzen zen eta sarbide zaila zuen, eta beste tenplu bat eraikitzeko beharra sortu zen. 1906an, proiektuen lehiaketa bat egitea erabaki zen, eta Espainia osoko arkitektoek hartu zuten parte. Javier Luque eta Julián Apraizen proposamena gertatu zen garaile. Bi profesional horiek Arabako hiriburuan egiten zuten lan.
Lanen lehenengo fasea erritmo bizian eta bizkor joan zen, beste probintzia batzuetatik eta atzerritik ere etorritako langile, artisau eta artista askoren ahaleginari esker. 1911n amaitu zen kripta, eta, 1913rako, tenpluak 8 metroko altuera zuen. Hala ere, finantzaketa-arazoek eta Elizbarrutiaren prelatutzan izandako aldaketak lanak moteldu zituzten, eta, 1914an, gelditu egin ziren.
32 urtez egon zen dena geldirik, baina, 1946an, lanekin jarraitzea erabaki zen. Proiektua garai berrietara egokitu behar izan zen. Elementu arkitektoniko ugari ezabatu ziren, eta teknika merkeagoak erabili ziren; esaterako, hormigoi armatua eta harri artifiziala. Dekorazio eskultorikoa murriztu egin zen, eta pieza dezente zizelkatu gabe geratu ziren. Tenplua 1969an sagaratu zen, Maria Sortzez Garbia, Elizaren Ama izenarekin.
Katedrala estilo neogotikoan eraiki zen, estilo ederren eta espiritualentzat jotzen zen estiloan. Barrualdea izugarria eta gardena da; bost nabe ditu (erdikoa oso altua), eta leihate zabalak. Kanpoaldea soila da, eta ez du gotikoaren bertikaltasuna, jatorrizko dorreak eta zinborioa ez baitziren eraiki.
Amaitu gabe geratu bazen ere, programa eskultorikoa kapitel, friso, giltzarri eta gargoletan sakabanatuta dago. Gai erlijiosoak eta profanoak lantzen dira. Lehenengoen artean, Bibliako eszenak, bertuteen alegoriak eta santuen bizitzak nabarmentzen dira. Bigarrenen artean, berriz, alegia moralizatzaileetatik ateratako animaliak, edo modu satirikoan tratatutako eguneroko bizitzako pertsonaiak.
Beirateek osatzen dute multzoa; protagonismo handia dute, eta Maumejean etxe frantziar ospetsuak egin zituen. Irudien errealismoa, xehetasunak eta kolore-ñabardura aberatsak dira nagusi. Kriptakoek heriotzari eta Pizkundeari buruzko Bibliako eszenak dituzte. Katedraleko nabeetan, Euskal Herrian debozio handia pizten duten santuen gaiak irudikatzen dituzte (esaterako, San Prudentzio eta San Ignazio Loiolakoa), baita aita santuen irudiak ere (adibidez, Pio XII.a, Joan XXIII.a eta Paulo VI.a). Presbiterioan, Andre Mariaren Jasokundea, apostoluak eta ebanjelariak daude irudikatuta.
Kexaako altxorra
Eremu honi Kexaako altxorra esaten diogu, eta Arabako urregintza gotikoko pieza baliotsuenetako batzuk biltzen ditu. Ayalatarrei lotuta daude, haien adarretako bat Arabako haran horretan finkatu baitzen XIV. mendean. Fernán Pérez de Ayalak bihurtu zuen Kexaa bere familiaren egoitza, 1332 aldera. Bere lurraldea bateratzeaz gain, gotorleku-jauregi bat ere eraiki zuen, eta, bizitzaren amaieran, domingotarren komentu bat sortu zuen jauregiaren ondoan; komentuaren kapera nagusian lurpera zezatela eskatu zuen, emaztearen ondoan.
Fernánek komentuari laga zizkion apaingarri aberatsen artean nabarmenena familia-bitxi preziatuena da: Adatseko Andre Mariaren erlikia-ontzia. Erlikiak gurtzagai izan ziren Erdi Aro osoan. Elizetan eta jauregietan jartzeko erosten ziren, halakoak edukitzeak ospea ematen zielako jabeei. Erlikiak gordetzeko, benetako artelanak egiten ziren: erlikia-ontziak. Adatseko Andre Mariarena arkitektura-pieza txiki bat da, zilarrez egina baina urrez estalia. Fernánen amarena izan zen, eta amari, berriz, anaiak jarauntsi zion; hots, Pedro Gómez Barroso kardinalak. Elizako goi-kargudun hori Avignongo aita santuaren gortean aritu zen, XIV. mendearen zati handi batean pontifize-egoitza han egon baitzen. Avignon Europako gune artistiko garrantzitsuenetako bat bihurtu zen garai hartan, eta, dirudienez, bertan agindu zuen erlikia-ontzia egiteko, hiriko zilargileen marka baitarama oinarrian.
Miniaturazko erretaula honen erdiko horma-hobian, Andre Mariaren estatuatxoa dago; eserita dago, eta Jesus haurrari bularra eskaintzen dio. Buru gainean, eta harri-kristalez babestua, erlikia nagusia du: Andre Mariaren adats bat. Alboetako ateetan, Mariaren bizitzako eszenak ageri dira: ezkerrean, Deikundea eta Adorazioa; eta eskuinean, berriz, Jaiotza eta Aurkezpena. Plaka mugikor horiek gorantz mugitzen dira, eta santu baten baino gehiagoren erlikiak biltzen ditu, zeta gainean jarrita eta kristalez babestuta. Santu horien izenak frantsesez idatzita ageri dira.
Mende ugariz egon da erlikia-ontzia Kexaako komentuan. Hotsandiko ospakizunetan soilik eramaten zen dorrera. Dorrea Fernánen semeak, Pedro López de Ayala kantzilerrak, eraiki zuen, hilobi-kapera gisa. Eremu honek Adatseko Andre Mariaren izenpeko diren arte guztiak biltzen ditu, eta erlikia-ontzia kaperan zegoen, aldarearen aurrealdean; hortaz, garbi dago bitxi txiki hori oso garrantzitsua zela familiarentzat.
Aparteko beste pieza bat kopoia da; erlikia-ontzi zahar bat da, baina badirudi, denborarekin, beste zerbaiterako erabili zela. Ustez, sortu zenean iritsi zen Kexaako komentura, nahiz eta dokumentuetan ez agertu. Haren ezaugarriak, filigrana, perla eta harrien inkrustazioa eta pinturak ikusita, XIV. mendeko zilargintza veneziarreko lan gisa sailkatu da. Haren esangura are handiagoa da, tailer horietako lanen adibide gutxi daudelako.
Zur polikromatuan egindako bi eskultura gotikok osatzen dute eremua. Kristo gurutziltzatuak Gaztela eta Leon aldeko ezaugarriak ditu. Anatomia naturalista du, eta hilda irudikatuta dago, gurutzeari hiru iltzez lotuta. San Joan Bataiatzailea Kexaako komentuaren santu titularra da, eta haren irudia herri-ekoizpen lokalaren adibide ona da.
Beeltzebuben mentsula
Harri landuzko pieza honek buru itsusi bat irudikatzen du, Ilarduiako San Miguel parrokia arabarretik dator, eta hara Arzanegiko Andre Mariaren ermitatik iritsi zen.
1999tik, Gasteizko Elizbarrutiko Arte Sakratuaren Museoan dago, eta behin baino gehiagotan eskatu dute erakusketetan jartzeko.
Hortz zorrotzezko ahutza handiekin gizaki bat irensten ari den alegiazko izaki bat irudikatzen du tailuak. ‘IN BELZEBV’ inskripzioa ikusten da; hortaz, eskultura Beeltzebubekin identifikatzen da, deabruen printzearekin. XIII. mendeko lan bat da, Arabako erromaniko berantiarrekoa, eta tenplu baten kanpoaldean jartzeko egina.
Estetika erromanikoan ohikoa zen bezala, fededunari bekatuen zigorrari buruz ohartarazteko baliatzen ziren honen moduko piezak.
Ikuspegi funtzionaletik, harrizko blokea mentsula bat da, hau da, tenpluaren estalkiko hegalari eusten dion elementu arkitektoniko bat. Baina infernua irudikatzen duen tailu bat da, eta ezaugarriak eta jarrera beldurgarriak ditu irudiak, nahiz groteskoa ere baden, hala bat egiten duelarik garaiko asmo moralizatzailearekin, zeinaren arabera ekintza gaizto orori maila bereko zigorra baitagokio.
Andre Maria Zuria. Vitoria-Gasteizko zaindaria
Andre Maria Zuria Gasteizko zaindaria da, eta hari eskainita egiten dira jai nagusiak. Hainbat mendez gurtu da haren irudia gure hirian; harenganako debozioa beharbada Nafarroako Antso Jakituna erregearen eta haren emaztearen bidez iritsiko zen XX. mendean, eta, hasieratik, San Miguel elizari —Erdi Aroko eliza garrantzitsuenetako bati— lotuta egon da.
Dirudienez, aurretik bazen Andre Maria Zuriaren beste irudi bat, hau baino zaharragoa, lehenago sortua. Geroago, XIV. mendean, hemen dugun tailua egin zen, baina ez dakigu zehazki norako. Badakigu toki batean baino gehiagotan egon zela, hala nola San Miguelen absidearen kanpoko horman, altuera handian, Aihotz plazara begira, Errege Atetik hirira sartzeko bidea ondo ikusten zuela. XVIII. mendearen amaiera aldera, 1787an, erdiko ostikora eraman zen, hots, elizaren atarira ematen duten bi arkuen artera. Han, horma-hobi baten babesean, toki estrategiko bat berreskuratu zuen, Gasteizko aldaketa urbanistikoekin bat zetorrena. Handik, Andre Maria Zuriaren plazako buru da, hau da, alde zaharreko gune nagusikoa, eta, muinoaren goiko aldetik, hiria eta haren sarbideak, biztanleak eta bisitariak babesten ditu.
1982an, atentatu bat jasan zuen irudiak, eta kalte larriak nozitu zituen. Hori dela eta, goitik behera zaharberritu zen eskultura, eta, berriro jendaurrean jarri zenean, kristal batekin babestu zen. 2008an, behin betiko kendu zen irudi jatorrizkoa, eta, haren tokian, erreplika zehatz-zehatz bat jarri zen, jatorrizkoaren tamaina berekoa, haren izena daraman plazako buru izaten jarrai zezan. Berriro zaharberritu ondoren, Andre Maria Zuria museora iritsi zen 2016an. Irudia kontserbatu nahia izan zen erabaki hori hartzeko arrazoi nagusia, Gasteizen oso balio debozional eta sinboliko handia baitu.
Eskultura monumentala da: kareharri landu eta polikromatuan egindako lan honek bi metro baino gehiagoko altuera duenez, ikusgarria da, bai fededunentzat, bai museoaren bisitarientzat. Tailuak mainel-itxura du; hau da, atari baten baoa bitan banatzen duen zutabe edo ostikoa apaintzeko egina. Ezaugarri formalek estilo gotikora igortzen dute, eta XIV. mendearen bigarren herenean kokatzen, nahiz eta aurreko mendeko zenbait elementu ere badituen, hala nola Andre Mariaren dotorezia, zurrun samarra, eta amaren eta umearen arteko harreman-falta (umea bedeinkatzeko keinua eginez eta munduaren bola eskuan duela ageri da).
Uribarri Dibiñako Andre Maria
Andre Maria eta haurra Erdi Aroko arte kristauko gai ezagun eta errepikatuenetako bat dira. Hain zuzen ere, hurbil dagoen Uribarri Dibiña herri arabarreko elizatik dator hau, baina, hemen, probintziako beste herri batzuetako irudiak ere badaude. Euskal Herrian, “Andra Mari” izenez ezagutzen ditugu.
Gaur egun “artelan” gisa hartzen badira ere, berez debozio-irudiak izan ziren, eta bitartekari-lana egiten zuten fededunen eta dibinitatearen artean. Lan anonimoak dira, maisu artisauek eginak, edo lehendik zeuden ereduak errepikatzen zituzten tailerrek eginak. Inoiz ez ziren kopia zehatzak, haiek egitean esku bakoitzaren berezko ezaugarriak sartzen baitziren.
Irudia zurezko tailu bat da, normalean haritz- edo intxaurrondo-enborrean egina; enborrari forma eman ondoren, polikromatu egiten zen, itxura aberatsagoa eta errealistagoa lortzeko. Kasu honetan, XIV. mendearen hasierako tailua da; aldiz, polikromia geroagokoa da, denboraren poderioz gustuak aldatu egiten baitira eta beste joera artistiko batzuk gailentzen. Gaur egungo polikromia, itxuraz, XVI. mendekoa da, haren estilo dekoratiboagatik.
Andre Maria eserleku soil batean eserita irudikatzen da, haurra magalean duela; tipologia hori oso arrunta zen garai hartan, eta “Andre Maria: Jakituriaren Tronua” esaten zaio.
Gotikoaren ezaugarri guztiak ikus daitezke; hala, erromanikoaren zurruntasuna atzean utzi, eta amaren eta umearen arteko hurbiltasuna adierazten du. Efektu hori lortzeko, Mariaren besoa erabiltzen da: haurraren sorbalda gainean du besoa, hura babesteko. Gainera, amaren ezkerreko hankaren gainean dago eserita Jesus haurra, ez dago erdigunean, aurreko garaietan bezala. Aurpegiak atseginagoak dira, eta irribarre txiki bat ageri dute. Andre Mariak aurpegiera atsegina eta gozoa du, tunika bat darama, gerriko baten bidez helduta, eta buruko bat, ile luze uhindunak estaltzen diola.
Sinbologia oso presente dago Erdi Aroko arte guztian. Eskuineko eskuan, Andre Mariak sagar bat du, Eva berri gisa aurkezteko; hark mundua jatorrizko bekatutik berrerosten du semearen bidez. Haurrak, berriz, bedeinkatzeko keinua egiten du eskuineko eskuarekin; ezkerrekoa galduta dago, baina harekin, ziurrenik, Ebanjelioen liburuari eutsiko zion.
Oso kalitate oneko tailua da, tipologia honetako bertsio ederrenetako bat.
Torturako (Araba) San Andres Elizako erretaula
Zazpi taula hauek Natibitatearen zikloari eskainitako erretaula piktoriko baten parte dira. Torturako herri txikian (Kuartango, Araba) dagoen eliza erromanikotik datoz. Eliza San Andresi eskainita dago; nabe bakarra zuen, eta erretaula absidearen aurrealdean kokatuta zegoen. Berez, zortzi taula zituen, baina haietako bat galduta dago.
Haien ezaugarriak ikusita, pintura hauek gotiko berantiarrekoak dira; hau da, XV. mendearen amaiera eta XVI. mendearen hasiera artekoak. Torturako erretaula oso handia zen, eta bertikala, kapera nagusiko hormaren zati handi bat estaltzen saiatzeko. Hormaren goiko beste zatian, horma-pintura bat zegoen (oraindik ere ikusten dira haren aztarnak), eta erretaula eskultoriko baten itxura zuen, gainean kalbario bat zuela.
Bi altueratan antolatzen dira taulak. Goiko zatian, Andre Mariaren bizitzako eszenak irudikatzen dira: Aingeruaren Deikundea Mariari, Ikustaldia, Jesusen Jaiotza eta Erregeen Gurtza. Behean, santu ugari daude, bikoteka jarrita eta bereizgarri dituzten ezaugarriekin. Ezkerretik eskuinera, San Pedro dugu, giltzarekin, baita San Andres ere, gurutzearekin, haren martirioaren sinbolo. Hurrengoan, San Joan Bataiatzaileak gamelu-azala darama jantzita, Ebanjelioak dioen bezala, eta, haren liburuaren gainean, arkume zuri txikiaren figura dago, Pazkoko sakrifizioaren sinboloa. Ondoren, San Joan Ebanjelaria dago, koparekin; kopatik, suge bat ateratzen da, bedeinkatu ondoren edan eta kalterik egin ez zion kopa pozoituaren oroigarri. Azkenekoan, San Sebastian, oinak eta eskuak zuhaitzera lotuta dauzkala eta geziek gorputza zulatu diotela, eta Santiago, erromes gisa jantzia, txirla edo oskolarekin eta makila edo makuluarekin.
Figurak kanon lirainekoak dira, lerro soilez marraztuak daude, eta bolumenak ia ez daude modelatuta, pintura gotikoan ohikoa den legez. Koloreak lauak dira; gorri bizia eta itsas urdina dira nagusi. Tenpera-pinturarekin margotuak daude. Antzinatik erabiltzen zen teknika piktoriko hori, eta XVI. mendearen hasierara arte mantendu zen, olioak ordeztu zuen arte.
Martínez de Salvatierratarren hilibi-multzoa
Aurrean, Vitoria-Gasteizko San Pedro elizako Erregeen kaperan zegoen hilobi-arteko multzo bat dugu.
Konposizioaren erdian, estilo flandestarreko taula bat dago, eta Eraistea irudikatzen du. Kopia bat da. Jatorrizkoa Ganteko eskolako maisu Hugo van der Goesek margotu zuen XV. mendean, baina galdu egin zen. Formatu etzana du; horri esker, errazago banatzen dira erdiko gurutzearen inguruan kokatutako pertsonaiak. Lehen planoan, Kristoren gorputz bizigabea, hil-oihal batez estalia, eta, haren ondoan, Josef Arimateakoa, erabat beltzez jantzia. Oinetan, Nikodemo, bizarrarekin eta jantzi gorriarekin. >Hiru figurak osatzen dute eszena: Maria, eskuak otoitz egiteko moduan jarrita dauzkala; San Joan, eta, haien atzean, Maria Magdalena, esku bat masailean jarrita daukala eta ilea buruko batez estalia duela. Hondoa laua eta urre-kolorekoa da, lerro bertikaleko sare bat dauka, figurak are gehiago nabarmentzeko.
Pertsonaiak oso hurbil daude elkarrengandik, ezaugarri oso ohikoa orduko pintura flandestarrean, eta debozio eta emozio neurritsuko aurpegierak dituzte.
On Diego Martínez de Salvatierrak eta haren emazte Antonia Martínez de Adurza andreak ekarri zuten margolana Flandestik. On Diego errege-eskribaua eta Gasteizko alkatea zen. Hasiera batean, etxerako erabili zen, baina, gero, berrerabili egin zen, eta hilobi-multzoko funtsezko pieza gisa integratu zen.
Lanari beste bi erliebe gehitu zitzaizkion alboetan dohaintza-emaileen irudiekin; Juan de Ayala.bertako maisu errenazentista garrantzitsu baten tailerrean egin zituzten Albotik irudikatuta daude, otoitz egiten ariko balira bezala, arrosarioa esku artean dutela eta garaiko janzkera burgesa soinean. Oinetan, kartela bat dago, eta, bertan, dohaintza-emaileek egindakoak, izena, hiria eta San Pedro elizan zein urtetan jarri zen; hots, 1567.
Hilobi-multzoa errematatzeko, zurezko erliebe bat dugu, Kristoren Pizkundeari buruzkoa, gai bereziki esanguratsua hilobi-kapera batean. Kristo zutik dago; hanka bat aurreratuta dauka, oinez ariko balitz bezala, eta eskuineko eskuarekin bedeinkatzen ari da. Kapa gorri uhindu batek estaltzen du, zeinak mugimendua ematen baitio eszenari. Albo banatan, bi soldadu ditu, soinean burdin jantzia eta kasketa dituztela eta urre-kolorez eta beltzez margotuak. Harrituta dirudite, eta apur bat beldurtuta ere bai, gertatutakoaren lekuko izan baitira.
Multzo hau Gotikotik Errenazimenturako trantsizioan nagusitu zen artearen adibide ona da. Taula estilo flandestarrekoa da, eta inportatu egin zuten, baina erliebeak estilo errenazentistakoak dira, eta garai hartako eskultura-tailer garrantzitsuenetako batek egin zituen; hots, Juan de Ayalarenak.
Busto-formako erlikia-ontzien multzoa
Busto-formako bost erlikia-ontziko multzo hau Hamaika Mila Ama Birjinen edo Mirarien Ama Birjinaren kaperatik dator. Ortuño Ibáñez de Aguirrek eta haren emazte María de Esquivelek sortu zuten kapera, lurperatzeko toki gisa. Ortuño Karlos V.a enperadorearen idazkaria izan zen, eta Herbehereetan interesak zituen Gasteizko merkatari-familia batekoa zen. Ez dakigu nola iritsi ziren pieza hauek gure hirira; beharbada zuzenean erosiko zituzten senar-emazteek, edo enperadoreak berak oparituko zizkien. Une historiko horretan (hots, XVI. mendearen erdialdea), erlikia garrantzitsuak edukitzeak ospe handia ematen zien jabeei.
Urre-koloreko zur polikromatuz egindako figurak dira, naturalak baino apur bat txikiagoak; irudietako garezurren goiko aldean estalki batzuk daudelako erabili izan dira erlikia-ontzi gisa. Ezin hobeki muntatutako haritzezko zenbait piezak osatzen dute. Santa Ursulari Erromarainoko erromesaldian lagunduko zioten eta Kolonian (Alemania) martirizatu zituzten birjina martiriak irudikatzen dituzte; Erdi Aroko legendaren arabera, Hamaika Mila Ama Birjinak dira.
Santuak otoitz egiten ari dira; begi luzatuak dituzte, eta ezpain haragitsuak, eta 1520 ingurukoak dira. Moda kortesano flandestarrari jarraikiz jantzita daude; buruko eta orrazkera guztiak desberdinak dira, eta oso landuak. Txirikordak eta ile-uhinak xehe-xehe landuta daude, baita haien jantziak apaintzen dituzten bitxiak ere.
Polikromia oso zainduta dago, eta errealismo handia lortzen du. Ezin hobeki konbinatzen dituzte jantzietako eta ileko urre-kolorea, aurpegi eta eskuetako haragi-kolorea, eta xehetasun batzuen laka gorriak.
Bormanen tailerrak egin zituela esaten da; alegia, garaiko aipagarrienetako bat, eta Bruselan kokatua. Lau belaunaldiz, Elizarentzat eta Europako nobleziarentzat egin zuen lan; adibidez, Carlos V.a eta haren gortearentzat. Pieza horiek gaur egun Europa eta Amerikako eliza eta museoetan dauden busto-formako hogei bat erlikia-ontzirekin erlazionatuta daude, baina Gasteizko multzoa da osatuena.
Juan de Anchieta eta San Migelen erretaula bukatu gabea
XVI. mendearen azken herenean, beharbada esan daiteke Juan de Anchieta eskultore gipuzkoarra dela Errenazimentuaren Euskadiko eta Nafarroako adierazgarririk onena, eta, agian, baita Espainia osokoa ere. Michelangeloren eragin handia izan zuenez, Anchietaren lanen ezaugarri nagusiak monumentaltasuna, anatomiaren ezagutza sakona, biluzia, proportzioa eta jardun tekniko fina dira.
Berez Gasteizko San Migel elizako erretaularako egindako pieza hauek haren artearen adibide ona dira. 1578an kontratatu zen erretaula bukatu gabe bati dagozkio; Anchietak egin zuen erretaula, eta Lope de Larrea eskultore arabarrak lagundu zion, besteak beste Aguraingo (Araba) Santa Maria elizako erretaula nagusiaren egileak. Erretaula arrazoi ekonomikoengatik geratu zen bukatu gabe: elizako dorrea erori egin zen, eta ustekabeko gastu horri egin behar izan zitzaion aurre. Urte batzuk geroago, 1624an, parrokiak beste erretaula bat egiteko eskatu zion eskultore barroko onenetako bati; hots, Gregorio Fernándezi. Erretaula hori da gaur egun dagoena.
Museoaren ikerketa-lanari esker, erretaula simulatu hau instalatu ahal izan da, eta irudi bakoitza berez zegokion tokian jarri.
San Migel, parrokiaren santu titularra, irudi nagusia da, eta toki garrantzitsuan dago: eraikuntzaren errematean. Gizon gazte eta eder gisa irudikatuta dago; proportzio lirainekoa, mugimendu dotorea eta garaipenezko jarrera erakusten ditu, oinetan duen deabrua zapaltzen ari baita.
Erretaularen bankuan (alegia, eliztarrengandik hurbilen dagoen behealdean), Kristoren Pasioa irudikatzen duten erliebeak jarri dira: Zigortzea eta Arantzazko koroatzea. Zigortzean, Kristoren gorputza nabarmentzen da; ia biluzik dago, lehen planoan, eta anatomia indartsua du, muskulu oso markatuekin. Bigarrenean, Jesus, atsekabetuta, gainjantzi zabal batez janzten da, borreroek zigortzen duten bitartean. Eskultorea konposizioaren maisu gisa ageri da, eta eszenei sakontasuna ematen dieten bolumenen joko interesgarria sortzen du. Bi erliebe txikiek Testamentu Zaharreko pertsonalak irudikatzen dituzte; kasu honetan, Mesiasa iragartzen duten profetak. Moisesek Legearen harlauzak daramatza, eta David erregeak koroa du buruan, eta lira handi bat besoen artean. Bi pieza horiek bankuan daude, tamaina handiagoko erliebeen ondoan.
Lan horiek Juan de Anchietarenak direla esaten da. Beste figura, San Paulo, aurrekoak baino gutxiago dago landuta, eta Esteban de Velascoren tailerrak egin zuela esan ohi da; alegia, XVI. eta XVII. mendeen artean Gasteizko eskultura-tailer garrantzitsuenetako batek Irudi monumentala eta gihartsua da, eta aurpegiera kontzentratua du.
José de Riberaren hiru lan Kristo Gurutziltzatua, San Pedro eta San Paulo
Gasteiztik pasatzen ziren bidaiari ospetsuek aspalditik jasotzen zuten beren idatzi eta bidaia-gidetan gozamena eragiten ziela margolan hauek ikusteak. Ikusgarriak dira, tamainagatik eta kalitate artistikoagatik, eta barrokoko margolari ospetsuenetako batek eginak dira: José de Ribera.
1591n jaio zen Ribera, Valentziako Xàtiva herrian. Artean gazte zela, Italiara joan zen bizitzera; lehenik, Erromara, eta, gero, Napolira, eta han finkatu zen. Garai hartan, Napoli Espainiako koroaren parte zen. Gortea zegoen han —gorte oparo bikaina, itxuraz—, funtzionario eta guzti, luxu eta zeremonia handikoa. Erregeordeak, monarkaren ordezkariak, mezenas gisa aritzen ziren askotan, eta artisten bezero onenak ziren. XVII. mendean, Riberaren bizialdian, artelan ugari etorri ziren Napolitik penintsulara: alde batetik, koroarentzako erosketak eta opariak, eta, bestetik, erregeorde, noble eta goi-dignatarioek erosten zituzten obrak, beren jauregietan jartzeko edo Espainiako beren jaioterrietako komentu eta elizetan zituzten kapera pribatuak apaintzeko. Napoliko bere tailerrean, José de Riberak denentzat egin zuen lan.
Hiru lan hauek bere enkarguen mailaren adibide ona dira. Gorputz osoko eta tamaina naturaleko irudiak dira, hartzaileen garrantziaren erakusgarri. Erdian, Kristo gurutziltzatuaren irudia nabarmentzen da. Anatomia maiestatetsukoa, errealismo idealizatu batez irudikatu zuen Riberak haren gorputza. Dramatismoa are handiagoa da, bakarrik baitago, paisaia huts eta ilun batean argiztatuta; eszenaren eskuinaldean irudikatutako eguzki-eklipseari zor zaio iluntasun hori. Kristoren alboetan, San Pedroren eta San Pauloren irudiak daude, haien ohiko ikurrekin; hots, giltzak eta ezpata. Paisaia oso baxu ageri denez, are handiagoa dirudi figurak. Apostoluen jantzi eta kapen kolore-tonu aberatsek eta ehunen eta tolesen bolumenak bat egiten dute apostoluen aurpegi errealistekin.
Kronologikoki, margolariak helduaro artistikoan egin zituen hiru lanak, bere ibilbideko azken etapan. Apostoluak 1637. urtekotzat jotzen dira, eta Monterreyko kondearenak izan ziren, Napoliko erregeorde izandakoarenak. Kristo gurutziltzatua sei urte geroago margotu zuen, baina ez dakigu nor izan zen haren lehenengo jabea.
Geroago iritsi zen gure probintziara, baina XVII. mendean bertan. On Pedro de Oreitia y Vergarak ekarri zuen, Austria etxearen gortean goi-kargudun izan zen gasteiztar leinargi batek. Hil zenean, 1694an, ondare esanguratsua zuen, arte-bilduma oparoarekin. Bere testamentuan, gure hiriko Santo Domingo komentuari utzi zizkion Riberaren apostoluak eta kristoa. Hain zuzen ere, bera lurperatu zuten kaperan erretaula gisa jartzeko eskatu zuen.
Han egon ziren XIX. mendera arte. Orduan, Elizaren ondasunak desamortizatzeko prozesuaren ondorioz (Mendizabalen desamortizazioa), Riberaren hiru lanak Arabako Foru Aldundiaren esku geratu ziren. Gaur egun ere erakunde hori da haien titularra, baina Museoan gordailututa daude 1999tik, Museoa ireki zenetik.
Alonso Canoren Sortzez Garbia
Mihise zoragarri hau Berantevillako Jasokundearen Andre Mariaren parrokiatik dator; beharbada, On Pedro de Urbina y Montoya frantziskotarrak emango zion dohaintzan. Herri arabar horretan jaio zen, eta elizako kargu garrantzitsuak izan zituen; besteak beste, Valentziako erregeordea eta kapitain nagusia, eta Sevillako artzapezpikua. Gaur egun, oso garrantzitsua da Gasteizko Elizbarrutiko Arte Sakratuaren Museoaren bilduma barrokoan; Berantevillako parrokian, margolan honen kopia bat dago.
Frantziskotarrek Andre Mariaren Sortzez Garbiaren dogma defendatzea oso garrantzitsua izan zen XVII. mendean (hots, haren ikonografia finkatu zenean), nahiz eta dogma ez zen 1854ra arte onartu. Debozio hori funtsezkoa da Arabako arte sakratuan. Horregatik dituzte museoak eta Gasteizko elizbarrutien parrokiek hainbeste irudikapen.
‘Pinturaren artea’ izeneko tratatuan, Francisco Pachecok dio Andre Mariaren tunikaren koloreak zuria izan behar lukeela. Hala ere, garaiko artista sevillar handietako batzuek (Zurbarán, Velázquez…) tunika gorria eta gainjantzi urdina egiten dizkiote. Haietako beste bat Alonso Cano artista granadar polifazetikoa izan zen. Lanaren simetriari eta argitasunari erreparatuta, esan behar da oso zentzu klasizistarekin egin zuela. Sortzez Garbiaren irudia da pintura-lanaren protagonista: emakume gazte bat da, erronboide-formakoa, “contrapposto” deritzon mugimendu harmonikoan ageri dena (burua ezkerrerantz biratua; aldiz, gorputza eta eskuak, bularraldearen parean elkartuak, ikuslearen eskuinerantz biratuak). Gainjantziaren lasaierak eta ikuslearengana bideratutako begiradak adierazten digute zeruetatik jaisten ari dela, aingeruz inguratuta; mihisearen goiko aldean, aingerutxo hegodunak daude, eta behean, berriz, liliak eta azuzenak daramatzaten gorputz osoko bi aingerutxo, Andre Mariaren irudiaren albo banatan.
Garbitasunaren eta pizkundearen lore-sinbolo horiez gain, Andre Mariaren irudia ilargi-erdi baten gainean bermatzen da, oinetan aingeru-buruak dituela. Izar batzuk dituen buruko argi-koroa distiratsua gehitzen badiogu, Sortzez Garbiaren ikonografia oso oinarrikoa da, baina iturri tradizionaletatik hartua: Bibliako ‘Abestirik ederrena’ eta ‘San Joanen apokalipsia’ liburuetatik.
Konposizioa, koloreak eta irudiak bikainak direnez, Alonso Canok margotutako Sortzez Garbietatik ederrena dela esaten da, eta museoaren bitxi artistikoetako bat da.
Manzanosko ekisaindua
Ekisaindua, edo kustodia, pieza liturgiko bat da, eta Eukaristia erakusteko eta prozesioan ateratzeko erabiltzen da, bereziki Corpus egunean. XIII. mendearen erdialdera (1264) hasi ziren prozesioak egiten, Urbano IV.a aita santuak Corpusaren jaia eratu zuenean. Goieneko aldia XVI. eta XVII. mendeetan izan zuten, Kontrarreformaren gorakadarekin (alegia, Eliza Katolikoak Erreforma protestanteari emandako erantzunaren garaian). Trentoko Kontzilioaren ondoren, ekisainduak dibertsifikatu egin ziren, estiloari eta formatuari dagokienez. Beraz, era guztietako ekisainduak daude: monumental finkoak (esaterako, XVI. mendearen amaiera aldera, Sevillako katedralerako Juan de Arfek egindakoa), edo eramangarriak (oso apainduta egon ohi dira, kasu honetakoak bezala).
Jatorri mexikarreko ekisaindu bat da; Oaxacako tailerrak egin zuen, zeina urre-zentro garrantzitsua izan baitzen XVI. eta XVIII. mendeen artean. Ekisaindu hau eguzki-motakoa da, ostia jartzeko kristalezko kutxa biribila sigi-saga jarritako izpiz eta sorta izardunez inguratuta baitago, eguzkiaren distira eta argia irudikatuko balute bezala, Kristo “justizia-eguzki” eta “benetako argi” gisa sinbolizatzeko.
Ekisaindua zilarrezkoa da; zati batzuk urreztatuta daude, eta koloretako harri batzuk dauzka inkrustatuta. Oina lore- eta palmera-erliebez apainduta dago (tailer mexikarren ezaugarri oso berezkoa), eta kirten edo fustean San Joan Bataiatzailea haurra edo San Joan txikia du. Betiko gamelu-azalez jantzita dago, eta gurutze luze bat darama eskuineko eskuan; kasu honetan, ikonografia tradizionaletik urrunduz, ez darama arkumea ezkerrekoan. Kirtenean figura bat duten halako ekisainduak oso ohikoak dira barroko hispanoamerikarrean, bereziki Mexiko aldean.
Aparteko pieza bat da, urregileak metalaren kromatismoarekin jolasten baitu, irteten diren eremu liso eta apainduekin.
Pieza hau, kaliza batekin batera, Manzanosko (Araba) San Joan Bataiatzailearen parrokiari eman zion dohaintzan herriko Juan Miguel de Vianak 1768an. Ez dakigu zertan lan egiten edo jarduten zuen dohaintza-emaileak, baina oso ohikoa zen Amerikan bizi izan ziren merkatariek edo administrazioari, politikari edo Elizari lotutako pertsonek artelanak bidaltzea beren jaioterrietara, parrokia horietako ondarea aberasteko.
